Typologia zaburzeń integracji sensorycznej

J.Ayres przez lata badań i analiz opracowanymi przez siebie standartowymi narzędziami oceniającymi różne procesy sensoryczne stworzyła teorię integracji sensorycznej i zidentyfikowała typy zaburzeń integracji sensorycznej. W swoich badaniach wskazała na związki i wzajemne zależności funkcji motorycznych i sensorycznych oraz zauważyła ich wpływ na percepcję sensoryczną. Ayres wskazała na krytyczne znaczenie w rozwoju dziecka systemów: przedsionkowego, dotykowego i proprioceptywnego. Po raz pierwszy dr Ayres użyła pojęcia zaburzenia integracji sensorycznej w 1963 r., podkładając fundamenty pod zrozumienie dysfunkcji integracji sensorycznej (Biel i Peske 2009). Przez wiele lat termin dysfunkcje integracji sensorycznej, zaburzenia integracji sensorycznej był wielokrotnie definiowany i redefiniowany w różny sposób przez wielu specjalistów. Pod koniec dwudziestego wieku  został osiągnięty konsensus jednolitej terminologii (Lane, Miller i Hanft, 2000).Zaproponowano używanie terminu  "przetwarzanie sensoryczne" które obejmuje odbiór, modulację, integrację i organizację bodźców sensorycznych oraz reakcje behawioralne na bodźce sensoryczne (Miller & Lane, 2000). Zastosowanie tego terminu - jak same pisały - nie ma na celu zmianę terminologii stosowanej w teorii integracji sensorycznej czy w terapii integracji sensorycznej celem jest zmiana w kategoryzacji ludzi z zaburzeniami integracji sensorycznej. Użycie terminu SI uznano za specyficzny naukowo neurologiczny konstrukt i usunięto z leksykonu terapii zajęciowej.  Uznając jednak historyczny wkład Ayres w dziedzinie sensorycznego przetwarzania, termin zaburzenia integracji sensorycznej pozostał w teorii integracji sensorycznej w której omawiano założenia teoretyczne i terapii - interwencji sensorycznej. Ponadto w terminologii  dokonano rozróżnienia między procesami neurofizjologicznymi i procesami behawioralnymi, używając terminu reaktywność w odniesieniu do procesów neurologicznych i fizjologicznych, a terminu  reagowanie/reakcja do obserwowalnych zachowań u dzieci (Miller, Anzalone, i wsp.2007).

Proponowane określenie zaburzenia przetwarzania sensorycznego (sensory processing disorder  SPD), definiują jako neurfizjiologicznie warunkowane zaburzenie w którym sensoryczne dane wejściowe zarówno z otoczenia jak i z ciała są słabo wykrywane, modulowane i/lub niewłaściwie interpretowane co skutkuje nietypowymi reakcjami. Wskaźnikami SPD są nieprawidłowe motoryczne, behawioralne, związane z uwagą adaptacyjne reakcje po lub na przewidywaną stymulację sensoryczną.

Klasyfikacja obejmuje trzy główne typy zaburzeń przetwarzania sensorycznego i kilka podtypów co obrazuje poniższy schemat:

Zaburzenia modulacji sensorycznej  /Sensory Modulation Disorder/ charakteryzuje się nieprawidłowym reagowaniem na bodźce sensoryczne i przejawia się zachowaniem relatywnie niedostosowanym do stopnia, intensywności i natury bodźca sensorycznego. Dziecko ma takie zaburzenia jeśli jego system nerwowy ma ograniczone zdolności do regulacji i organizacji stopnia intensywności i jakości reakcji na sensoryczne bodźce w stopniowalny zorganizowany sposób. Skutkuje to problemami w rozwoju emocjonalnym i koncentracji uwagi dostosowanym do wieku dziecka.

Główne symptomy zaburzeń modulacji sensorycznej to: nad- lub podreaktywność na wysokie lub niskie tony, nad- lub podreaktywność na jasne światło, nowe niespodziewane, zaskakujące obrazy, obronność dotykowa, podreaktywność na dotyk lub ból, niepewnośc grawitacyjna która jest nadreaktywnością /u dzieci z prawidłowymi reakcjami posturalnymi / na zmieniające sie wrażenia podczas energicznych horyzontalnych lub wertykalnych ruchów, nad- lub podreaktywność na zapachy, nad- lub podreaktywność na temperaturę, jakościowe deficyty w zdolnościach do modulacji aktywności motorycznej.

Zaburzenia modulacji sensorycznej obejmują trzy subtypy: nadwrażliwość sensoryczną, podwrażliwość sensoryczną i poszukiwanie sensoryczne.

Nadwrażliwość sensoryczna /Sensory Overresponsivity/ to zachowanie charakteryzujące się szybkością reakcji, siłą reakcji oraz dłuższym czasem trwania niż przeciętna reakcja na bodźce sensoryczne. Nadwrażliwość sensoryczna może dotyczyć jednego systemu sensorycznego  lub wielu systemów sensorycznych. Nadwrażliwość sensoryczna zaburza rozwój prawidłowych funkcjonalnych reakcji. Nadwrażliwość sensoryczna często współwystępuje z innymi zaburzeniami modulacji sensorycznej. Może współwystępować z poszukiwaniem wrażeń sensorycznych /np. przedsionkowych, słuchowych/, z nadwrażliwością przedsionkową i proprioceptywną itp. Charakterystyka nadwrażliwości sensorycznej zależy od cech osobowych i czynników związanych z kontekstem zachodzącego zjawiska. Zaburzenia te ograniczają pojawianie się efektywnych reakcji na bodźce. Trudności w takim efektywnym reagowaniu pojawiają się szczególnie w nowych sytuacjach i podczas przechodzenia od jednej do drugiej aktywności. Intensywność reakcji w tym typie zaburzeń zależy od tego czy osoba jest niespodziewanie wystawiona na nieoczekiwane bodźce czy wówczas gdy sama ich doświadcza. Bodźce mogą być kumulowane i siła reakcji może być wynikiem ich kumulacji podczas wielu zdarzeń w ciągu dnia. Zachowania są najczęściej impulsywne ale również mogą charakteryzować się unikaniem. Reakcje emocjonalne związane z tym zaburzeniem przejawiają się drażliwością, chwiejnością nastroju, problemami w komunikacji społecznej.

Podreaktywość sensoryczna /Sensory Underresponsivity/ zachowanie związane z tym typem zaburzeń modulacji sensorycznej  charakteryzuje się ignorowaniem lub brakiem reakcji na docierające ze środowiska bodźce sensoryczne, osoby z tym zaburzeniem jakby nie rejestrują docierających do nich bodźców. To skutkuje zachowaniami pasywnymi, apatią i ograniczeniami w nawiązywaniu kontaktów społecznych i eksploracji otoczenia. Zachowanie tych osób charakteryzuje się niechęcią do angażowania się, unikaniem i wycofaniem się z wielu możliwości działania. Podreaktywność sensoryczna najczęściej dotyczy systemu dotykowego i prorpioceptywnego  ale może oczywiście dotyczyć każdego innego zmysłu.

Poszukiwanie wrażeń sensorycznych /Sensory seeking/craving/ charakteryzuje się niezwykłą tęsknotą i poszukiwaniem określonych wrażeń o dużej intensywności, najczęściej dotyczy ruchu i propriocepcji. Osoby z tym typem zaburzeń intensywnie angażują się w działania, które mogą im dostarczyć silnych wrażeń związanych z danym rodzajem bodźców. Dzieci poszukujące silnych wrażeń często bawią się w taki sposób który dla innych może wydawać się niebezpieczny, nieprzyjemny, zbyt impulsywny czy agresywny. Zwykle są zbyt ruchliwe, więcej skaczą, zderzają sie, przepychają czasem wąchają czy nawet liżą rzeczy lub osoby. Jeśli potrzeby sensoryczne tych dzieci nie mogą być zaspokojone pojawia się u nich często zachowanie impulsywne i agresywne. Wszystko to najczęściej prowadzi do zaburzeń komunikacji społecznej. Zachowania związane z poszukiwaniem wrażeń sensorycznych mogą współwystępować z nadwrażliwością sensoryczną jako mechanizm poprawy procesów samoregulacji układu nerwowego.

Zaburzenia ruchowe o bazie sensorycznej wiąże się ze słabymi mechanizmami posturalnymi lub ograniczeniami w zakresie ruchów wolicjonalnych jako wynik zaburzeń integracji sensorycznej.

Główne symptomy zaburzeń ruchowych o bazie sensorycznej: zaburzenia oralno-motoryczne pojawiające się pod wpływem niskiego napięcia mięśni, słabego planowania motorycznego lub nadreaktywności dotykowej w sferze oralnej, nieprawidłowe napięcie i stabilizacja mięśni, zaburzenia w planowaniu dużej i małej motoryki, jakościowe deficyty w artykulacji, nieprawidłowe komponenty ruchu takie jak równowaga między zginaczami i prostownikami, rotacja, reakcje równoważne,kokontrakcja, stabilizacja.

Dwa subtypy zaburzeń ruchowych o bazie sensorycznej to zaburzenia posturalne i dyspraksja.

Zaburzenia posturalne przejawiają się trudnościami we właściwej stabilizacji ciała podczas spoczynku lub ruchu w reakcji na wymagania środowiska lub wynikające z zadanych działań. Wiążą się ze słabą równowagą, nieprawidłowym  napięciem mięśniowym, nieadekwatną kontrolą ruchu i niewłaściwą kokontrakcją mięśni.

Właściwa kontrola posturalna stanowi bazę dla precyzyjnego ruchu głowy, oczu, języka czy kończyn. Prawidłowa kontrola posturalna zapewnia możliwość właściwego przeciwstawiania się grawitacji podczas wielu aktywności ruchowych, a zaburzenia w zakresie kontroli posturalnej skutkują nieprawidłowościami w zakresie ruchu przeciw grawitacji. Osoby z tym typem zaburzeń nie potrafią automatycznie dostosowywać postawy do wykonywanego zadania.

Dyspraksja to zaburzenie, które ogranicza zdolność do tworzenia pomysłów, planu działania i sprawnego wykonania zadania motorycznego. Osoby te wydają się być niezgrabne i źle skoordynowane w dużej i małej motoryce oraz w funkcjach oralno-motorycznych.

Osoby z dyspraksją charakteryzują się czasem dziwacznymi i źle skoordynowanymi sprawnościami motorycznymi, słabymi zdolności do grania w piłkę, trudnościami w rozwoju umiejętności samoobsługowych, problemami w  samoorganizacji, również z planowaniem ruchu np. podczas prowadzenia jedzenia do ust, koordynacji żucia i przełykania. Niektórzy są bardzo kreatywni głównie werbalnie określając, opisując różne działania ale w praktyce już nie. Inni maskując swoje problemy przejmują pozę klasowego klauna. Jeszcze inni czasem przewidując porażki w jakichś aktywnościach unikają ich na wszelki wypadek. Dzieci z tym zaburzeniem często na skutek porażek są sfrustrowane i mogą przejawiać tendencje do prób manipulacji otoczeniem.

Zaburzenia różnicowania sensorycznego /Sensory Discrimination Disorder/ charakteryzują się trudnościami w interpretacji właściwości i jakości sensorycznych bodźców.

Główne symptomy zaburzeń różnicowania sensorycznego: jakościowe deficyty w przetwarzaniu informacji wzrokowo-przestrzennych, jakościowe deficyty w pewnych aspektach przetwarzania bodźców słuchowych, jakościowe deficyty w pewnych aspektach różnicowania dotykowego.

Osoby z tym typem zaburzeń procesów integracji sensorycznej nie potrafią właściwie dostrzegać podobieństw i różnic między bodźcami sensorycznymi. Potrafią rejestrować bodźce, potrafią dostosować siłę reakcji do bodźca ale nie potrafią wskazać, gdzie jest bodziec lub jaki jest to bodziec, jakie są jego właściwości, wskazać na różnice między bodźcami tej samej modalności.