Neuroplastyczność i ekspresja genów

Dziś już wiemy, że czynniki genetyczne nie determinują rozwoju dziecka. Czynniki zewnętrzne (sprzyjające środowisko rozwojowe, odpowiedni poziom stymulacji), poprzez wpływ na procesy uczenia się, mogą modyfikować ekspresję genów (za: A. Midro, 2008, s.504). Jak podaje A. Midro (2008), geny funkcjonują tylko w przypadku pobudzania ich do działania. Dzieje się to przez rozmaite procesy chemiczne związane z uwalnianiem się neuroprzekaźników, które z kolei uruchamiają mechanizm aktywacji genów w neuronach.
Proces ten prowadzi do produkcji czynników wzrostu genów, a efektem tego jest powstawanie dendrytów i rozrost synaps (s. 506). U dzieci poddawanych stymulacji, uczenie się zachodzi na drodze tych samych mechanizmów pobudzania genów przez środowisko.
Niedobór lub brak bodźców środowiskowych wpływa na ograniczenie synaptogenezy1 , co może prowadzić do atrofii neuronalnej. Pozbawianie dziecka stymulacji ogranicza jego rozwój przez między innymi „wyciszanie” genów odpowiedzialnych za procesy tworzenia synaps (A. Midro, 2008, s. 507). Również K. Rymarczyk (2010) zauważa, że procesy uczenia się, trening i doświadczenia mogą zmieniać mapę funkcjonalną mózgu, a aktywność własna jednostki jest w stanie przeorganizować mózg (s. 59).
Powyższe doniesienia wskazują, że możliwości rozwojowe dzieci warunkowane są nie tylko przez czynniki wrodzone, ale także przez czynniki środowiskowe. Oznacza to, że aktywność dziecka oraz jego odpowiednia przestrzeń rozwojowa mogą w znaczący sposób także modyfikować ekspresję genów, a tym samym wpływać na poziom funkcjonowania dziecka.
Przez przestrzeń rozwojową należy rozumieć zaspokojenie potrzeb, stymulację rozwojową dostosowaną do możliwości dziecka, relacje z bliższymi i dalszymi opiekunami, ale także odpowiednie warunki życia oraz edukacji.
Jak twierdzi A. Brzezińska (2005), pełne ujawnienie się możliwości rozwojowych dziecka jest wypadkową wielu czynników. Należą do nich dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego, własna aktywność dziecka i związane z nią doświadczenia, proces socjalizacji oraz szeroko pojęta edukacja (s. 7). Autorka podkreśla, że rozwój człowieka jest procesem ciągłym. W różnych okresach życia (dzieciństwo, dorosłość, starość) człowiek realizuje odmienne zadania rozwojowe, ustanawia nowe cele, podejmuje kolejne wyzwania, poszukuje różnych rozwiązań. Między człowiekiem a otoczeniem stale zachodzą dynamiczne interakcje, które stawiają go w nowych, nieznanych okolicznościach, prowokują do nabywania kompetencji, sprawności, modyfikowania powstałych schematów działania i uruchamiania wewnętrznych zasobów (op.cit., s. 8-9). Wyzwania, przed którymi staje człowiek, są znaczące dla jego całego rozwoju. Kompetencje powstają w wyniku sprzężenia zwrotnego między aktywnością własną a wymogami otoczenia zewnętrznego. Przytoczone powyżej konteksty środowiskowe nabierają szczególnego znaczenia w przypadku dziecka z zaburzeniami w rozwoju. Brak skutecznej pomocy w uruchomieniu zasobów wewnętrznych (brak stymulacji) lub nadmiar pomocy (zbyt duża stymulacja) mogą nasilać problemy w funkcjonowaniu dziecka i prowadzić do ograniczania, zahamowania czy też regresu rozwojowego. Skutkiem mogą być nasilające się trudności w uczeniu się. Rozumiejąc znaczenie środowiska rozwojowego, ważne jest określenie optymalnych warunków rozwoju dziecka. Niektóre z nich można sformułować następująco:

  • Zaspokojenie potrzeb emocjonalnych jest gwarantem poczucia bezpieczeństwa.
  • Działania na miarę możliwości dziecka, polegające na kreatywnym dostosowywaniu aktywności do indywidualnego dojrzewania każdego dziecka są bezwzględną koniecznością.
  • Bogate środowisko rozwojowe stwarza warunki do zdobywania wielu cennych doświadczeń budujących dalszy rozwój dziecka.
  • Własna aktywność dziecka jest katalizatorem jego rozwoju (za: J. Cieszyńska, M. Korendo, 2008, s. 17).

Zobacz część pierwszą artykułu

Zobacz część drugą artykułu

1. Synaptogeneza – tworzenie się nowych synaps