Jak czytać diagnozę Integracji Sensorycznej

Nauczyciele pracujący w przedszkolach i w szkołach coraz częściej spotykają się w swojej pracy z dziećmi u których stwierdzono zaburzenia integracji sensorycznej. W ostatnich latach nazwa ta jest stosowana zamiennie z określeniem „nieprawidłowy rozwój procesów sensorycznych”. 

Dla nauczycieli, pedagogów pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów i innych specjalistów pojęcie integracji sensorycznej jest zazwyczaj dobrze znane. Wiążą je z funkcjonowaniem zmysłów
u dziecka, ich współdziałaniem i wpływam na poznawanie świata i rozwojem świadomości własnego ciała. Jest to zbieżne z definicją, jaką można znaleźć w książce „Dziecko a integracja sensoryczna”, w której J. Ayres, podaje iż „integracja sensoryczna jest to taka organizacja bodźców, która umożliwia ich późniejsze wykorzystanie”[1]. W każdej sekundzie do ciała każdego człowieka docierają niezliczone ilości bodźców ze wszystkich zmysłów: wzroku, słuchu, smaku, dotyku, ale też z systemu przedsionkowo-proprioceptywnego, który odbiera bodźce z grawitacji, ruchu i pozycji ciała poprzez receptory rozmieszczone w mięśniach i stawach oraz narządzie przedsionkowym- umieszczonym w uchu wewnętrznym i jądrach przedsionkowych w pniu mózgu. Poprzez zmysły człowiek uzyskuje informacje o stanie fizycznym swojego ciała i o otaczającym go środowisku. Jeżeli mózg nie potrafi w prawidłowy sposób odbierać i przetwarzać informacji ze zmysłów, to organizm nie jest w stanie odpowiedzieć na bodźce prawidłową reakcją zwrotną. Przejawia się to w pewnej dezorganizacji zachowania.

Dysfunkcje integracji sensorycznej odnoszą się do sytuacji, w których mózg nie funkcjonuje w sposób naturalny i sprawny. Nie jest w stanie prawidłowo przetwarzać ciągu impulsów sensorycznych a poprzez to, nie przekazuje wiarygodnych informacji o otoczeniu i o samym człowieku. Nie oznacza to, że mózg jest stale uszkodzony. Zazwyczaj są to dysfunkcje nie związane z fizycznym uszkodzeniem mózgu, czyli takie, które przy odpowiednio dobranej diecie sensorycznej i terapii można złagodzić czy wyeliminować. Nieprawidłowa integracja sensoryczna nie jest więc chorobą i nie stanowi zagrożenia dla życia dziecka. Jej skutki mogą mieć jednak niekorzystny wpływ na naukę, koncentrację, samoregulację i poczucie własnej wartości.

W prawidłowo sporządzonym raporcie z przeprowadzonych badań SI terapeuta- diagnosta określa typ zaburzeń integracji sensorycznej, jaki dominuje u danego dziecka oraz opisuje ich możliwy wpływ na jego funkcjonowanie. Jednak samo nazwanie, czy też krótkie scharakteryzowanie problemu nie zawsze rozwiewa wszystkie wątpliwości rodziców i specjalistów, którzy z dzieckiem pracują.

Chyba najczęściej używamy w potocznych, codziennych rozmowach o SI określeń „nadwrażliwość” i podwrażliwość” sensoryczna.  Wraz z „podwrażliwością z poszukiwaniem wrażeń sensorycznych” należą one do zaburzeń modulacji sensorycznej. Zaburzenia sensoryczne z tej grupy są związane z rejestracją i integracją wrażeń z jednego lub kilku systemów sensorycznych. W klasycznym ujęciu, J. A. Ayres podaję, że dotyczą procesów hamowania i wzmacniania informacji sensorycznych w celu regulacji aktywności układu nerwowego. Dotyczy to zarówno regulacji w obrębie jednego systemu, jak i wpływu jednego układu na inne.

Inni autorzy (Kranowitz, 2003 [w:] Z. Przyrowski 2013) podają, iż „zaburzenia modulacji sensorycznej są płynną reakcją między nadreaktywnością i podreaktywnością na informacje zawarte w bodźcach sensorycznych”[2]. W takiej sytuacji reakcje dziecka na bodźce sensoryczne są niekonsekwentne i pozostają poza jego kontrolą. Układ nerwowy dziecka organizuje docierające do niego informacje zmysłowe w sposób niedostosowany do ich intensywności.

Pierwszym podtypem zaburzeń integracji sensorycznej, jaki możemy tu wymienić jest nadwrażliwość sensoryczna, charakteryzująca się szybkością, intensywnością i wydłużonym czasem trwania reakcji na brodziec. Reakcja jest więc zbyt intensywna w stosunku do siły bodźca. Nadwrażliwość sensoryczna może dotyczyć tylko jednego zmysłu np. czucia powierzchniowego i mówimy wtedy o obronności dotykowej, lub kilku zmysłów- mamy wtedy do czynienia z obronnością sensoryczną. Nadwrażliwość sensoryczna uniemożliwia rozwój prawidłowych reakcji, a więc wpływa na dezorganizację zachowania.

Podwrażliwość sensoryczna jest to sytuacja odwrotna, w której dziecko nie reaguje na docierające do niego bodźce. Najczęściej podwrażliwość dotyczy systemu dotykowego i proprioceptywnego i ma wpływ na niewłaściwe kształtowanie się schematu ciała i zdolności różnicowania dotykowego.

Ostatnim podtypem, jaki należy do grupy zaburzeń modulacji sensorycznych jest podwrażliwość sensoryczna z poszukiwaniem wrażeń. Dzieci, u których obserwuje się tę tendencję intensywnie  poszukują silnych wrażeń z określonego zmysłu lub kilku zmysłów- najczęściej z systemu przedsionkowo-proprioceptywnego. Tendencja ta może współwystępować z nadwrażliwością sensoryczną. Jest to swoisty mechanizm samoregulacji układu nerwowego.

Kolejnym typem nieprawidłowego przetwarzania bodźców sensorycznych są zaburzenia motoryczne o bazie sensorycznej. W tej grupie wymienia się zaburzenia posturalne i okoruchowe oraz zaburzenia praksji (dyspraksja).

Zaburzenia posturalne dotyczą nieprawidłowej kontroli postawy. Często są wynikiem niewłaściwej integracji wrażeń z systemu przedsionkowego i proprioceptywnego a także z dotyku i wzroku. Dzieci u których postawiono diagnozę tych zaburzeń charakteryzują m.in. obniżone reakcje równoważne, niezintegrowane odruchy toniczne oraz obniżone napięcie mięśniowe (hipotonia). Zaburzenia okoruchowe także korelują z nieprawidłowym przetwarzaniem bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych. Dzieci z tego typu problemami mają trudności z utrzymaniem pola fiksacji podczas ruchów głowy. Obraz na który patrzą podczas poruszania głową i ciałem może skakać, rozmazywać się i być niewyraźny. W znaczący sposób utrudnia to opanowywanie umiejętności szkolnych. 

W ujęciu integracji sensorycznej dyspraksja jest definiowana jako „trudności planowania i wykonywania w prawidłowej sekwencji niewyuczonych, nieuwewnętrznionych zachowań motorycznych”[3]. Wynika najczęściej z nieprawidłowej integracji wrażeń proprioceptywnych i dotykowych. Osoby u których występuje dyspraksja potrzebują więcej czasu na zaplanowanie i wykonanie jakiegoś ruchu, co wpływa na tempo uczenia się i jakość wykonania nowych zadań ruchowych, w tym samoobsługowych oraz na naukę szkolną a także praksje oralne. Dyspraktycy mogą być odbierani przez otoczenie jako niezgrabne ruchowo, niezdarne, często się potykać i wpadać na inne osoby i przedmioty. Mają zaburzony schemat własnego ciała. Zazwyczaj są to dzieci w normie intelektualnej, świadome swoich trudności i ograniczeń. Dezorganizacja zachowania w wielu aspektach codziennego życia i oczekiwania ze strony otoczenia mogą wywoływać u nich frustrację i labilność emocjonalną. Mają trudności z zachowaniem porządku wokół siebie, niszczą przedmioty (gdyż nie potrafią nimi manipulować, używać zgodnie z przeznaczeniem) a momentami prezentują reakcje emocjonalne adekwatne dla dzieci dużo od nich młodszych.

Ostatnim typem zaburzeń integracji sensorycznej są zaburzenia różnicowania sensorycznego. Mogą dotyczyć niewłaściwego różnicowania bodźców wzrokowych, słuchowych, dotykowych, przedsionkowo-proprioceptywnych oraz węchu i smaku. Różnicowanie sensoryczne jest umiejętnością postrzegania różnych aspektów danego bodźca- jego siły i właściwości. Dzieci, u których różnicowanie sensoryczne jest zaburzone odbierają bodźce sensoryczne, ale nie dostrzegają podobieństw i różnic między nimi. Potrafią dostosować siłę reakcji do właściwości bodźca, jednak nie są w stanie określić gdzie jest jego źródło i jakiego jest on rodzaju. Nieprawidłowe różnicowanie sensoryczne dotyczy najczęściej dotyku, słuchu i wzroku.

Podsumowując analizę typów i podtypów zaburzeń integracji sensorycznej nie trudno zauważyć, że większość z nich jest związana z nieprawidłowym funkcjonowaniem bazowych systemów sensorycznych: przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego.  Systemy te współdziałają z innymi zmysłami i regulują zachowanie dziecka. Od nich zależy stan pobudzenia i uwagi, reakcje emocjonalne i poczucie bezpieczeństwa a także świadomość własnego ciała i reagowanie na bodźce dopływające z zewnątrz. Dlatego tak ważne jest łączenie stymulacji tych zmysłów z wrażeniami płynącymi z innych systemów sensorycznych.

Mam nadzieję, że artykuł ten będzie pomocny w prawidłowym zrozumieniu co kryje się pod hasłem nieprawidłowy rozwój procesów sensorycznych i przyczyni się do lepszej analizy trudności widocznych u naszych uczniów.