Poziomy integracji sensorycznej wg. Ayres- droga do osiągnięcia gotowości szkolnej

A. Jean Ayres opisała rozwój umiejętności sensomotorycznych jako cztery poziomy integracji, już w 1979 roku, w książce Sensory Integration and the Child. Podkreślała tam znaczenie pierwszych siedmiu lat życia w kształtowaniu procesów sensorycznych. Jest to okres największej neuropatyczności mózgu i terapia prowadzona w tym czasie daje najlepsze efekty.

Pierwszy poziom odnosi się do pierwotnych systemów sensorycznych (dotyk, przedsionek, propriocepcja). Poprzez intensywne odbieranie bodźców sensorycznych niemowlę buduje podstawy uczenia się. Organizm przystosowuje się do otoczenia dzięki reakcjom adaptacyjnym, czyli takim, które umożliwiają skuteczne radzenie sobie z własnym ciałem i tym co je otacza.

Noworodek doskonaląc działanie pierwotnych systemów sensorycznych osiąga coraz to nowe umiejętności. Poprzez pobudzanie zmysłu dotyku- ssanie, czynności pielęgnacyjne, przytulanie przez opiekunów- doświadcza przyjemnych wrażeń na skórze i w okolicy ust. Tworzy to więź pomiędzy dzieckiem a jego matką. Dziecko uczy się, że jedzenie czy tulenie dostarcza pozytywnej reakcji zwrotnej.

System przedsionkowo- proprioceptywny dostarcza informacji o ruchu ciała dziecka. Rozwijając się  przyczynia się do regulacji ruchów oczu. Doskonalący się zmysł wzroku pozwala z kolei na poznawanie przedmiotów i ludzi w otoczeniu. Dziecko w naturalny sposób zaczyna naśladować mimikę twarzy matki.

Zmysły przedsionkowy i proprioceptywny stanowią fundament postawy ciała i dystrybucji napięcia mięśniowego. Wraz z rozwojem noworodek coraz lepiej radzi sobie z pokonywaniem siły grawitacji, co umożliwia mu podnoszenie i coraz dłuższe utrzymywanie głowy a z czasem unoszenie się na rękach. Takie umiejętności pozwalają na jeszcze lepszą percepcję (wzrokową, dotykową, słuchową) tego, co otacza dziecko. Stopniowo uczy się odwracania głowy w stronę głosu matki i innych dźwięków. Coraz lepsze umiejętności lokomocyjne budują postawę pewności siebie. Integracja wrażeń przedsionkowo-proprioceptywnych oraz coraz doskonalsze odpowiedzi adaptacyjne sprawiają, że dziecko czuje się bezpieczne w otaczającym środowisku.

Przetwarzanie wrażeń zmysłowych na poziomie pierwszym rozpoczyna proces świadomości ciała. „Jest to mentalny obraz rozmieszczenia części ciała, ich wzajemnych powiazań i ruchów”[1].

Poziom drugi jest to czas rozwoju umiejętności sensoryczno- motorycznych. W tym okresie rozwija się integracja obustronna, dzięki której dziecko może płynnie i w skoordynowany sposób symetrycznie wykorzystywać obie strony ciała. Integracja obustronna jest procesem neurologicznym. Stanowi podstawy do rozwijania koordynacji obustronnej która jest umiejętnością behawioralną. Dzięki koordynacji dziecko zaczyna przekładać przedmioty z ręki do ręki.

Integracja obustronna przyczynia się do rozwijania lateralizacji, a co za tym idzie do preferowania jednej ręki i przekraczania linii środka ciała.

Na tym etapie dziecko zaczyna przyjmować i utrzymywać różne pozycje ciała. Rozwijają się jego reakcje posturalne. Poprawia się także stabilizacja wzroku. Umiejętności lokomocyjne, wraz z rozwojem funkcji wzrokowych, przyczyniają się do usprawniania kontroli motorycznej. Wzrok współgra z ruchem i na odwrót. Pojawiają się pierwsze symptomy koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Pełzanie i raczkowanie bazujące na ruchach naprzemiennych stymuluje koordynację obustronną. Rozwijające się pierwotne systemy zmysłowe stają się fundamentem do rozwoju planowania motorycznego (praksji). Dziecko zaczyna robić rzeczy, których dotąd nie wykonywało i jest w stanie wielokrotnie je powtarzać.

Poprzez nieograniczone rozwijanie umiejętności sensoryczno- motorycznych reguluje się poziom aktywności dziecka. Układ nerwowy coraz lepiej organizuje docierające do niego wrażenia sensoryczne. Dziecko ma poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego.

Kolejny, trzeci poziom integracji sensorycznej, to czas rozwoju umiejętności percepcyjno- motorycznych. Dziecko nawiązuje coraz lepsze relacje ze światem zewnętrznym. Układ nerwowy coraz lepiej integruje wrażenia płynące ze zmysłu słuchu, co pozwala na rozumienie mowy i komunikację werbalną.

Doskonalenie zmysłu wzroku pozwala na ocenianie stosunków przestrzennych- dziecka w stosunku do otoczenia i poszczególnych przedmiotów względem siebie.

Rozwijająca się koordynacja wzrokowo-motoryczna pozwala na kreślenie prostych obrazków, budowanie z klocków, łapanie piłki, nawlekanie koralików, czy dopasowywanie elementów do tła.

W wieku przedszkolnym dziecko doskonali zdobyte do tej pory umiejętności, by móc je w pełni wykorzystać na poziomie czwartym, którym jest gotowość szkolna.

Na tym etapie dziecko w pełni korzysta z umiejętności wykonywania złożonych czynności motorycznych czy regulacji uwagi. Rozwija się jego wyobraźnia, poczucie własnej wartości i samokontrola. Jest gotowe do wykonywania coraz bardziej skomplikowanych czynności m.in. dzięki specjalizacji stron ciała.

Potrafi kontrolować reakcje organizmu na niespodziewane bodźce sensoryczne i różnicować je. Doskonalenie integracji bodźców dotykowych i przedsionkowo-proprioceptywnych umożliwia bieganie, skakanie czy jazdę na rowerze. Pozwala także na wykonywanie precyzyjnych ruchów
w obrębie małej motoryki takich jak zapinanie guzików czy zasuwanie suwaka oraz precyzyjne posługiwanie się narzędziami pisarskimi.

W zabawie i w celu regulacji zachowania korzysta z wyobraźni. Rozwija kompetencje społeczne m.in. radzenie sobie z niepowodzeniami czy pracę i zabawę w ramach ustalonych reguł.

Prawidłowy rozwój procesów sensorycznych jest możliwy dzięki przetwarzaniu niezliczonej ilości wrażeń sensorycznych. Dzięki stawianiu przed dzieckiem kolejnych wyzwań umożliwiamy mu wypracowanie reakcji adaptacyjnych. Sukcesy w zakresie przystosowywania się do zmieniających się sytuacji budują poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie, które są niezbędne osiągnięcia gotowości szkolnej.

Jak łatwo zauważyć, podstawy gotowości szkolnej wypływają z najwcześniejszych doświadczeń dziecka. Jeżeli w tym czasie wystąpią czynniki blokujące ten naturalny rozwój, osiągnięcie kolejnych etapów będzie utrudnione lub zaburzone. W pracy z dzieckiem, które nie osiągnęło pełnej gotowości szkolnej należy więc cofnąć się do etapu na którym zauważamy problem. Rozwój dziecka następuje bowiem harmonijnie i „przeskakiwanie” trudności spowoduje jedynie ich narastanie w późniejszym czasie.